در حالی که برخی مسئولان، بخش کشاورزی را عامل اصلی بحران آب کشور معرفی میکنند، یک کارشناس اقتصادی حوزه کشاورزی، معتقد است حتی اگر کشاورزی به‌طور کامل متوقف شود، کمبود آب حل نخواهد شد و دلیل اصلی بحران را باید در ضعف مدیریت منابع طبیعی، تخریب جنگل‌ها و کوه‌ها و سیاست‌های ناکارآمد جست‌وجو کرد.
به گزارش اقتصاد کشور به نقل از ایسنا، بحران کمبود آب از جمله موارد نگران کننده و بحث برانگیز در سال ۱۴۰۴ محسوب می‌شود. مصارف آب کشاوری در میزان هدر رفت آب نقش به سزایی دارند. به نظر می رسد محصولات “پر آب بر” در بخش کشاورزی برنج، نیشکر، انواع سبزی و صیفی‌جات، هنداونه و پیاز، غذای حیوانات دام از جمله یونجه و ذرت است که کارشناسان کشاورزی تاکنون اظهار نظرات گوناگونی در ارتباط با مصرف آب این محصولات کرده اند.
از طرفی نیز آمارها تاکنون نشان داده اند مصرف آب کشاورزی در ایران نسبت به سایر کشورهایی که منابع آب بیشتری دارند و آب و هوای مناسبی نیز دارند بیشتر است، که البته نکته قابل توجه این است که چه چیزی باعث این اختلاف در مصرف آب ایران نسبت به کشورهای دیگر شده است؟
اظهار نظر کارشناسان درباره میزان مصرف آب در بخش کشاورزی
با وجود برداشت‌های رایج درباره سهم ۴۵ تا ۹۰ درصدی کشاورزی از مصرف آب کشور، صفدر نیازی‌شهرکی معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی این ارقام را نادرست دانسته و تأکید می‌کند که رقم صحیح، سهم حدود ۷۰ درصدی کشاورزی از آب‌های تجدیدپذیر است؛ سهمی که به دلیل کاهش کم‌سابقه منابع تجدیدپذیر در دو سال اخیر با فشار جدی روبه‌رو شده است.
در همین حال، بخش زراعت همچنان بر پایداری تولید برخی محصولات تأکید دارد؛ چنان‌که مجید آنجفی- معاون امور زراعت- با اشاره به تولید دو میلیون تن برنج اعلام کرده بود که در استان‌های شمالی هیچ نگرانی‌ای درباره تأمین آب این محصول وجود ندارد. اما منتقدان، سیاست‌های کشت را عامل تشدید بحران می‌دانند. محمدرضا حسینا- عضو اتاق بازرگانی خراسان رضوی- با یادآوری اینکه تولید هر کیلوگرم هندوانه و پیاز به روش غرقابی به‌ترتیب ۲۸۰ لیتر و ۴۰ لیتر آب مصرف می‌کند، تأکید کرده است که کشت این محصولات در استان‌های جنوبی که در سال آبی جاری با کاهش شدید بارش‌ها روبه‌رو بوده‌اند ـ فشار مضاعفی بر منابع آب وارد کرده است. هم‌زمان، استانداران و مقام‌های محلی نیز بر ضرورت اصلاح الگوی کشت تأکید دارند. بهرام سرمست، استاندار آذربایجان شرقی، اصلاح الگوی کشت متناسب با اقلیم، توسعه گلخانه‌ها و حرکت به سمت کشاورزی فناورانه را پیش‌شرط عبور از وضعیت کنونی دانسته و یادآور شده که خشکسالی تجربه‌شده در سال جاری در پنج دهه گذشته بیaسابقه بوده است.
در چنین فضایی، کارشناسانی هشدار می‌دهند که تقلیل دادن بحران آب به مقصرسازیِ بخش کشاورزی، مسئله را حل نمی‌کند؛ همان‌گونه که تعطیلی کشت نیز به معنای بازگشت آب نخواهد بود. به باور آنان، آنچه ایران را به این نقطه رسانده مجموعه‌ای از عوامل مدیریتی، ساختاری و اقلیمی است؛ از نبود برنامه‌ریزی دقیق و تحقیقات کاربردی گرفته تا ضعف الگوی کشت، بی‌توجهی به فناوری و تخریب گسترده منابع طبیعی. به همین دلیل، حل بحران آب نیازمند بسته‌ای جامع و الزام‌آور است؛ بسته‌ای که از دولت تا بهره‌بردار، از سیاست‌گذاری تا فرهنگ مصرف و از توسعه فناوری تا حمایت اقتصادی را پوشش دهد. تجربه سال‌های گذشته نشان داده است که بدون این رویکرد کل‌نگر، عقربه بحران همچنان در مسیر وخیم‌تر شدن حرکت خواهد کرد.
به دلیل کمبود آب به دنبال مقصریم
درباره این موضوع با یک کارشناس کشاورزی به گفت و گو نشستیم که در ادامه آمده است:
فاطمه پاسبان کارشناس اقتصادی در حوزه کشاورزی در گفت‌وگو با ایسنا گفت: حتی اگر هیچ محصولی کشت نکنیم، مشکل کمبود آب حل نخواهد شد. اصل قضیه در جای دیگری است. دولت و حاکمیت به‌جای حل مشکلات اصلی، برای پنهان کردن ناتوانی خود در مدیریت محیط زیست، جنگل‌ها، آب و خاک، انگشت اتهام را به سمت کشاورزی می‌برند.
وی در خصوص سرانه مصرف آب کشاورزی ایران نسبت به کشورهای همسایه افزود: شرایط اقلیمی، مدیریت آب و خاک و سیاست‌های کشاورزی هر کشوری با کشوری دیگر متفاوت است؛ به همین دلیل نمی‌توان مصرف آب کشاورزی در ایران را با کشورهای همسایه مقایسه کرد. هیچ کشوری مشابه ما نیست که بخواهیم قیاس انجام دهیم.
پاسبان در ادامه درباره مصرف آب در کشاورزی و ارتباط آن با بحران آب موجود در کشور گفت: در حال حاضر به دلیل کمبود آب، به دنبال مقصر می‌گردیم و اولین توجه‌ها به سمت حوزه کشاورزی، به‌دلیل مصرف زیاد آب، معطوف می‌شود. اما آیا برای مثال تولید خودرو آب مصرف نمی‌کند؟ وزیر جهاد کشاورزی باید پاسخ دهد که در الگوی کشت، کدام محصولات به ترتیب اولویت در هر منطقه آب بیشتری مصرف میکنند و بر اساس چه معیارهایی این ارزیابی انجام می‌شود.
وی افزود: یکی از مشکلات جهاد کشاورزی این است که تحقیقات را کاهش داده و بسیاری از کارهای تحقیقاتی که باید انجام شود، پیگیری نمی‌شود. نمی‌توان به علت کمبود آب در شهرها، تولید محصول خاصی را متوقف کرد. باید مشکل اصلی را پیدا کنیم. اینکه کشور آب ندارد، مشکل کشاورزی نیست. اگر کشاورزی را تعطیل کنیم و هیچ چیزی کشت نکنیم، آیا مشکل آب برطرف می‌شود؟ معتقدم مشکل برطرف نخواهد شد. علت این است که ما کوه‌ها و جنگل‌ها را از بین بردیم و به جای آنها خانه و ویلا ساختیم. در واقع ما طبیعت را از بین بردیم و به همین دلیل با کمبود آب مواجه هستیم. اصل قضیه را گم کرده‌ایم و به حاشیه‌ها پرداخته‌ایم. حتی اگر هیچ‌چیز تولید نکنیم، مشکل کمبود آب حل نخواهد شد.
این کارشناس اقتصادی ادامه داد: در چند ماه اخیر هیچ بارندگی نداشته‌ایم. چرا بارش نداریم؟ چرا ذخیره آب به وجود نمی‌آید؟ چرا تبخیر زیاد است؟ اصل قضیه در جای دیگری است.
نباید انگشت اتهام را به سمت کشاورزی ببریم
وی با ابراز این عقیده که متاسفانه مسئولان برای پنهان کردن ناتوانی خود در مدیریت محیط‌زیست، جنگل‌ها، آب و خاک، انگشت اتهام خود را به سمت کشاورزی می‌برند، یادآوری کرد: از سال ۱۳۷۶ تاکنون، ما در تولید محصولات کشاورزی در بحران هستیم. این نشان‌دهنده این است که ما توانایی مدیریت نداریم، یا اینکه امتیازات و رانت‌هایی وجود دارد که نمی‌خواهیم مدیریت را صورت دهیم.
این کارشناس کشاورزی با طرح این پرسش که مگر سایر کشورها تولید محصولات کشاورزی را بدون آب انجام می‌دهند؟ تاکید کرد: تفاوت آنها با ما این است که آنها برنامه‌ریزی و مدیریت منابع، خاک و آب دارند و از فناوری‌های نوین استفاده میکنند تا بهره‌وری را افزایش دهند و ضایعات را کم کنند. اما در کشور ما این اقدامات صورت نمیگیرد و همین موضوع باعث می‌شود هر چند وقت یک‌بار با بحران جدیدی مواجه شویم.
پاسبان در پاسخ به پرسشی درباره الگوی کشت ایران با توجه به شرایط اقلیمی خشک موجود گفت: الگوی کشت بر اساس یک سری اطلاعات بدیهی نوشته شده که ممکن است منطبق بر واقعیت هم نباشد و هیچ ارزیابی و رصدی نیز در آن صورت نمیگیرد.
وی با بیان این مطلب که به نظر می‌رسد که کشاورزان نیز هیچ تمایلی به اجرای این الگو ندارند و دولت نباید برای خودش الگوی کشت بنویسد، ابراز عقیده کرد: بخش خصوصی و کشاورزان باید خودشان تصمیم بگیرند که چه چیزی بکارند تا از منابع به نحو احسن استفاده کرده و برای خودشان صرفه اقتصادی داشته باشد.
این کارشناس کشاورزی هم‌چنین با اشاره به این مطلب که اشتباه فاحش دولت این است که می‌خواهد تمام کارها را خودش انجام دهد، ادامه داد: در حالی که نهادها هر کدام وظایف خاص خود را دارند و زمانی که احساس کنند ممکن است ریسک یا خطری برای بخش خصوصی و منابع ملی وجود داشته باشد، وارد عمل شده و از ضرر و زیان جلوگیری میکنند. حتی کشورهایی مثل افغانستان هم این فرآیندها را به بخش خصوصی می‌سپارند و دولت و نهادها وظایف خود را انجام می‌دهند.
پاسبان بار دیگر به تدوین الگوی کشت از سوی دولت اشاره کرده و گفت: نوشتن الگوی کشت ساده است، اما وقتی این الگوها ارزیابی شوند، باید پاسخ دهند که چه تأثیری در توسعه پایدار بخش کشاورزی داشته؟ چه میزان بر رفاه مردم به‌عنوان مصرف‌کننده، تولیدکننده و صادرکننده تاثیرگذار بوده است.
وی تاکید کرد: با توجه به مطالعات انجام‌شده، هیچ‌کدام از این برنامه‌ها تأثیرگذار نبوده‌اند، چرا که صرفاً نوشته شده و با واقعیت منطبق نیستند. عده‌ای برنامه‌ریزی میکنند بدون اینکه آمار و اطلاعات دقیق داشته باشند، بدون مدل‌سازی و بدون استفاده از روش‌های آینده‌نگری درست.
پاسبان با طرح این سئوال که چرا یک محصول آب‌بر است؟ گفت: به دلیل اینکه با دانش و فناوری، مدیریت را وارد بخش کشاورزی نکرده و سرمایه‌گذاری نکردیم. تأمین مالی بخش کشاورزی همین حالا نیز دچار مشکل است. برای مثال، اگر یک کشاورز بخواهد وام بگیرد، از کجا باید اقدام کند؟ باید از بازار آزاد با نرخ ده درصد وام بگیرد. آیا این برای کشاورز به صرفه است که فناوری را وارد بخش کشاورزی کند و تغییراتی در الگو و روش‌های تولید خود ایجاد کند؟ مشکلات ما عمدتاً مدیریتی است و معتقدم دستگاه‌ها برای تغییر ناتوان‌اند.
کشاورزان منتظر حمایت دولت
در ادامه، فاطمه پاسبان در ارتباط با کشت محصولات آب‌بر در شهرهایی که با کمبود بارش مواجه هستند، به ایسنا گفت: کشاورز باید چه چیزی تولید کند که زندگی خود را بچرخاند؟ بحران در تمام کشورها به وجود می‌آید، اما با سیاست‌گذاری درست آن را مدیریت میکنند. برای مثال، دستور توقف کشت محصولی را در منطقه‌ای خاص می‌دهند و دولت به آن کشاورزان، به جای تولید آن محصول، هزینه زندگی‌شان را پرداخت می‌کند.
وی با اشاره به این مطلب که اگر به کشاورزان استان‌های کم‌آب بگویند هندوانه تولید نکنید، پس چه چیزی باید تولید کنند که با شرایط اقلیمی آن منطقه هم‌خوانی داشته باشد و بتوانند هزینه‌های زندگی خود را تأمین کنند؟ یادآور شد: اگر دولت حمایت و کشت جایگزین معرفی کرده و کشاورز بتواند هزینه‌های خود را تأمین کند، این راه‌حل به نتایج مثبتی خواهد رسید.
پاسبان با تکرار موارد مطرح شده در خصوص مشکلات بخش کشاورزی تاکید کرد: ما در مدیریت، برنامه‌ریزی، سیاست‌گذاری و درک شرایط اقلیمی و مسائل مربوط به بخش کشاورزی مشکل داریم.
وی با بیان این مطلب که اطمینان دارم کشاورزان نگران آب و خاک کشور هستند، گفت: بسیاری از محصولات کم‌آب‌بر که اقتصادی هستند باید معرفی، حمایت و الگوسازی شوند تا کشاورزان با کاشت آنها، زندگی خود را تأمین کرده و یکی از بزرگترین مشکلات کشور را نیز حل کنند. اما اکنون در شرایط بد اقتصادی کشور، کشاورز گزینه دیگری برای تأمین معاش خود ندارد و راهی برای پیشرفت نمی‌بیند.
کارشناسان نظرات مختلفی درباره بحران آب در کشور دارند و هر یک با توجه به تخصص و زمینه مطالعاتی خود دفاعیات و پیشنهادهای خود را مطرح میکنند اما به نظر می رسد آنچه باعث شده امروز در این نقطه از کلان معضل آب در کشور بایستیم دارای علتهای متعددی است که هر یک نقش خود را در بروز بحران ایفا کرده اند، بنابراین راه حل مسئله هم باید یک بسته برون‌رفت یا دست کم مدیریت بحران تا رسیدن به شرایط پایدار باشد؛ بسته‌ای که همه ارکان مدیریتی و مردمی به اجرای آن ملزم باشند و الزامات اجرای آن در همه ابعاد اقتصادی و فرهنگی و سیاسی فراهم شود؛ در غیر این صورت همچنان بر همین پاشنه خواهد چرخید؛ در حالی اوضاع هر روز بدتر از دیروز می‌شود.
