به گزارش اقتصاد کشور به نقل از خبرنگار مهر، معاملات رمزارزها امروز یکی از بازار تجاری بوده که اتفاقاً سرمایه افراد زیادی را به خود جذب کرده است. جواد سلطانی فرد، عضو هیأت علمی دانشگاه شهید مطهری (ره) در گفت‌وگو با مهر درباره برخی شبهات توضیح‌هایی ارائه داده است که می‌آید.
یکی از چالش‌های فقهی که درباره معاملات رمزارزها مطرح شده این است که این معاملات غَرری هستند و با استناد به یک قاعده فقهی با عنوان «نفی غرر» باید گفت این معاملات شرعاً باطل هستند. نخست درباره این قاعده کمی توضیح دهید.
درباره مفهوم شرعی غرر در میان فقها اختلاف نظر وجود دارد، اما آنچه پس از بررسی که داشتم به آن رسیده‌ام و البته چنین برداشتی را می‌توان در کلام دانشمندانی همچون ملأ احمد نراقی و محقق خویی نیز مشاهده کرد، آن است که غرر در شریعت به معنای خطر ناشی از ابهام نسبت به دست‌کم یکی از عوضین (دو چیزی که با هم مبادله می‌شوند مانند پول در برابر گوشی تلفن همراه) در هنگام معامله است که در نزد عرف قابل‌توجه باشد؛ به عبارت دیگر «غرر» به معنای «احتمال ضرر» و «خطر از دست دادن دارایی» است.
شکی نیست که فقها خرید و فروشی را که با غرر همراه باشد، بر اساس قاعده فقهی «نفی غرر» – که از حدیث معروف «نهی النبی (ص) عن بیع الغرر» گرفته شده است – باطل می‌دانند؛ مثلاً اگر خریداری در مقابل گوشی تلفن همراه دزدیده‌شده به مالک آن پول بپردازد، درواقع با این اقدام پول خود را در معرض نابودی قرار داده است؛ زیرا دستیابی به آن گوشی مبهم بوده و ممکن است هیچ وقت گوشی دزدیده شده پیدا نشود. همچنین اگر ابهام نسبت به جنس کالا باشد، مانند معامله انگشتری که معلوم نیست طلا است یا نقره یا ابهام نسبت به وصف کیفی آن باشد، مانند معامله یک کیلو گرم برنج که معلوم نیست کیفیت بالایی دارد یا متوسط یا پایین، یا ابهام نسبت به اندازه و وصف کمّی آن باشد، مانند معامله قطعه‌ای از طلا که وزن آن معلوم نیست؛ در تمامی این موارد و امثال آن به دلیل وجود احتمال ضرر و با استناد به قاعده نفی غرر، معامله باطل است.
چرا شبهه غرری بودن نسبت به رمزارزها مطرح است؟ آیا وجود نوسانات شدید قیمت در بازار رمزارزها می‌تواند منشأ این شبهه باشد؟
گفته شد که شکی در باطل بودن معامله همراه با غرر نیست، اما مساله مهم همان طور که اشاره کردید آن است که آیا می‌توان معاملات رمزارزها مصداق معامله غرر و باطل دانست یا خیر؟
یکی از مهم‌ترین عواملی که شبهه غرری بودن را نسبت به بازار رمزارزها مطرح کرده است، همین مسأله نوسانات شدید و بدون محدودیت در بازار رمزارزها است. این بازار نوپا و جوان به دلیل عواملی همچون کوچکی حجم، بالا بودن سرعت معامله به جهت دیجیتالی بودن آن و رفتار دارندگان عمده رمزارزها به‌منظور کسب سود قطعاً تلاطم شدیدتری نسبت به دیگر بازارها نظیر طلا تجربه می‌کند. اخبار جدید اعم از مثبت و منفی عامل دیگری است برای تغییر دادن قیمت‌ها در این بازار تا جایی که در برخی از موارد موجب می‌گردد حباب‌هایی در دوره‌های زمانی مختلف ایجاد شود. این بی ثباتی، از بین رفتن کل دارایی در لحظه را محتمل می‌سازد، به طوری که ممکن است رمزارزی که تا چند لحظه پیش با ارزش و قیمت بسیار بالایی در حال معامله بود در آینده بسیار نزدیک به شدت سقوط کند.
در سال ۲۰۱۷ میلادی ارزش بیت کوین در مدت زمان ۳ ماه، به ۳ برابر رسید، در حالی که از ابتدای سال ۲۰۱۸ تا اوایل سال ۲۰۱۹ ارزش آن از حدود ۱۵ هزار دلار به زیر ۵ هزار دلار کاهش پیدا کرد. برخی معتقدند به دلیل وجود چنین ریسک بالایی، ورود به بازار این ارزهای نوظهور با خطر همراه بوده و معامله در آن مصداق غرر و باطل خواهد بود.
به نظر شما آیا به این شبهه می‌توان پاسخ داد یا این اشکال وارد است؟
معتقدم با در نظر گرفتن معنای غرر در شریعت که به آن اشاره شد، وجود نوسانات شدید قیمت و مواردی از این قبیل نمی‌توانند موجب تحقق غرر در معاملات رمزارزها شوند؛ زیرا صرف نظر از این نکته که این شبهه در خصوص رمزارزهایی که نوسانات بسیار کمی دارند، قابل‌طرح نیست و تنها نسبت به رمزارزهای پرنوسان مطرح می‌شود، وجود نوسان‌های بدون محدودیت مختص به رمزارزها نبوده و در بسیاری از چیزها وجود دارد؛ همان طور که قیمت طلا نیز طی سالیان اخیر با نوسانات بسیار شدیدی مواجه بوده و کسی مدعی نشده که معامله آن مصداق معامله غرر است. وضعیت پرنوسان بازار سرمایه که با وضوح بیشتری این مطلب را می‌رساند.
افزون بر این، در بازار رمزارزها «قدرت عرضه و تقاضا» مهم‌ترین نقش را در بالا و پایین رفتن قیمت‌ها ایفا می‌کند که معمولاً بر اساس تکنیکال و مقاومت و حمایت‌هایی که در روند نزول یا صعود قیمت این ارزها وجود دارد، شکل می‌گیرد که این مسأله، نوسانات را ممکن است تا حدی برای اهل فن قابل پیش بینی نماید.
علاوه بر اینها، یک نکته مهم و اساسی در مسأله غرر وجود دارد که به نظرم بی توجهی به آن موجب شده است تا بسیاری از موارد به اشتباه مصداق غرر قرار گیرند، این است که اساساً وجود نوسانات حتی اگر شدید باشد، ارتباطی با مسأله غرر ندارد؛ زیرا اگر با تسامح ریسک را معادل غرر بدانیم، باید گفت هر ریسکی غرر نیست، بلکه غرر آن خطر قابل توجهی است که نسبت به دست کم یکی از عوضین، آن هم در زمان انجام دادن معامله وجود داشته باشد، اما اگر ابهام نسبت به وضعیت اقتصادی کالا در آینده باشد، اساساً ارتباطی با قاعده غرر پیدا نخواهد داشت. البته اگر منظور از نوسان، نوسان در حین معامله باشد که معامله گر نمی‌داند در مقابل فلان مقدار از پول چقدر رمزارز دریافت می‌کند، این غرر بوده و معامله باطل خواهد بود؛ اما نوعاً در مسأله صحبت از نوسانات قبل و بعد از معامله است، نه حین معامله. به عنوان مثال، فردی می‌خواهد در وضعیت پرنوسان بازار، اقدام به خرید طلا نماید؛ اگر نسبت به مواردی همچون عیار و گرم آن ابهام داشته باشد، معامله او به دلیل وجود غرر باطل خواهد بود؛ اما اگر ضمن آگاهی به اوصاف یادشده، عدم اطمینان او از این جهت باشد که آیا ارزش طلایی که خریده در ماه آینده بیشتر می‌شود یا کمتر، اگرچه خرید طلا در چنین بازاری همراه با ریسک است، اما نمی‌توان چنین معامله‌ای را مصداق غرر دانست، در غیر این صورت تقریباً باید هر فعالیت اقتصادی را – که معمولاً با ریسک همراه است – باطل قلمداد کرد.
اگر شخصی مثلاً بیت کوین را در قیمتی نامعقول خریداری کرد چطور؟ آیا خرید در قیمت‌هایی که عاقلانه به نظر نمی‌آید، می‌تواند موجب غرری بودن معامله شود؟
اولاً خرید در قیمت‌های نامعقول رفتاری است که توسط عقلای چنین بازارهایی تقبیح می‌شود؛ زیرا عقلا، پیش از خریدوفروش سهام یا ارز به روانشناسی بازار و همچنین به بررسی داده‌های حاصل از اندیکاتورها توجه می‌کنند، به‌طوری‌که از کنار هم قرار دادن تکه‌های این پازل می‌توانند سیگنال خرید یا فروش سهم‌های بازار سرمایه یا رمزارزها را مشخص کنند به‌طوری‌که حداقل ریسک و احتمال ضرر را برای آنان در پی داشته باشد.
ثانیاً این اشکال نیز ارتباطی با غرر ندارد؛ زیرا در چنین حالتی که فرد اقدام به خرید ارز در قیمتی نامعقول می‌کند، فرض این است که ابهامی نسبت به عوضین وجود ندارد، یعنی از طرفی مبلغی که خریدار می‌خواهد پرداخت کند مشخص است؛ از طرف دیگر، پیش از خرید نیز می‌توان در مورد ماهیت رمزارزها و ارزشمندی آنها اطلاعات کسب کرد و نوع و تعداد رمزارزی را که در مقابل آن می‌خواهد خریداری کند نیز مشخص است؛ بنابراین از این حیث خطری معامله را تهدید نمی‌کند و در نتیجه تحقق غرر در آن منتفی است. تصویر زیر نشان می‌دهد که خریدار می‌داند چه چیزی را با چه اوصافی و در چه قیمتی می‌خرد و به نظر می‌رسد همین مقدار از علم برای صحت معامله وی کفایت می‌کند.
این نکته را هم اضافه کنم که وقتی یک شرکت قصد توسعه رمزارز جدیدی دارد، معمولاً تمامی جزئیات فنی، تکنیکال، مالی و تجاری آن را در سندی تحت عنوان White Paper (کاغذ سفید) توضیح می‌دهد.
به نظر می‌رسد دست کم بیشتر شبهاتی که مربوط به تحقق غرر در معاملات رمزارزها مطرح شده، مربوط به وضعیت آینده بازار آن و ناشی از عدم تبیین درست معنای قاعده «نفی غرر» است. از همین جا وضعیت خطرهایی از قبیل «هک شدن و مورد سرقت قرار گرفتن دارایی»، «خطر بسته شدن حساب کاربری ایرانیان» و «فراموشی رمز عبور و در نتیجه از دست دادن دارایی» مشخص می‌گردد؛ چراکه این خطرها ارتباطی با ابهام موجود نسبت به عوضین در هنگام معامله ندارد؛ بنابراین نمی‌تواند از این حیث خطرآفرین بوده و موجب تحقق غرر در معاملات رمزارزها شود.
پس با این توضیح‌ها شما معتقدید که معاملات رمزارزها از نظر شرعی اشکالی ندارد؟
غرری نبودن معاملات رمزارزها به معنای مشروع بودن آنها نیست؛ در واقع یکی از چالش‌های فقهی و البته مهم که نسبت به این معاملات مطرح است، همین مسأله غرری بودن بود که به نظر می‌رسد نمی‌توان با استناد به قاعده نفی غرر قائل به بطلان این معاملات شد، اما برای صحت معاملات یادشده، چالش‌های دیگری همچون «مالیت نداشتن»، «ضرری بودن» و «اکل مال به باطل بودن» وجود دارد که باید هر یک جداگانه مورد بررسی قرار گیرد.
