«ما باید اقتصاد را از نفت جدا کنیم.» این جمله‌ای است که بارها از تریبون‌های رسمی، سخنرانی‌های مسئولین، و برنامه‌های اقتصادی کشور شنیده‌ایم. اما آیا اقتصاد بدون نفت در ایران یک هدف واقعی و شدنی است، یا صرفاً یک شعار روی کاغذ مانده؟
بررسی خبرنگار «اقتصاد کشور» از وضعیت وابستگی بودجه به نفت در سال‌های گذشته، نشان می‌دهد که علی‌رغم همه برنامه‌ها و شعارها، نفت هنوز ستون اصلی تأمین مالی دولت است. حتی در سال‌هایی که تحریم‌ها باعث کاهش فروش رسمی نفت شدند، دولت به‌طور غیرمستقیم، با برداشت از صندوق توسعه ملی یا فروش اوراق نفتی، به درآمدهای نفتی تکیه کرده است.
در لایحه بودجه ۱۴۰۳، سهم درآمدهای نفتی (شامل نفت خام، میعانات گازی و صادرات گاز) بیش از ۴۰ درصد منابع عمومی بودجه تخمین زده شده است. این در حالی است که در کشورهای توسعه‌یافته، اتکای مستقیم به درآمدهای نفتی معمولاً زیر ۱۰ درصد است.
در سال‌های اخیر، تلاش‌هایی برای قطع این وابستگی صورت گرفته است؛ از جمله:
-
گسترش پایه‌های مالیاتی و حذف معافیت‌های بی‌مورد
-
راه‌اندازی سامانه مودیان مالیاتی
-
توسعه صادرات غیرنفتی
-
تمرکز بر اقتصاد دانش‌بنیان و صادرات خدمات فنی و مهندسی
اما چرا این اقدامات هنوز نتوانسته‌اند نفت را از اقتصاد ایران جدا کنند؟
پاسخ در ساختار معیوب مالی و ناکارآمدی در درآمدزایی دولت نهفته است.
بسیاری از منابع درآمدی جایگزین، یا هنوز به بلوغ نرسیده‌اند، یا دچار فساد، فرار مالیاتی و عدم شفافیت‌اند. از طرفی، دولت‌ها به‌دلیل نیاز فوری به نقدینگی، همواره ترجیح می‌دهند بر منبعی مانند نفت که در کوتاه‌مدت نقدشوندگی بالایی دارد، تکیه کنند.
کارشناسانی که با خبرنگار ما گفتگو کرده‌اند، معتقدند تحقق «اقتصاد بدون نفت» مستلزم سه گام بنیادین است:
-
اصلاح ساختار هزینه‌ای دولت و کاهش بودجه جاری
-
تقویت اعتماد عمومی برای پرداخت مالیات با ارائه خدمات واقعی
-
تقویت صادرات خدمات فنی و دانش‌بنیان، نه صرفاً کالاهای خام و نیمه‌خام
در این میان، کشورهای موفقی چون نروژ، مالزی و اندونزی، با ایجاد صندوق‌های ثروت ملی، تنوع‌بخشی به اقتصاد، و تشویق بخش خصوصی واقعی، توانسته‌اند از تله نفت خارج شوند. الگوی نروژ در این زمینه مثال‌زدنی است؛ کشوری که تمام درآمدهای نفتی خود را در صندوقی ذخیره می‌کند و حتی یک دلار از آن را در بودجه جاری مصرف نمی‌کند.
ایران نیز اگر بخواهد به‌سوی یک اقتصاد مقاوم، مولد و غیرنفتی حرکت کند، نیازمند عزم ملی، شفافیت مالی و مشارکت واقعی بخش خصوصی است؛ وگرنه، اقتصاد بدون نفت همچنان یک رؤیا خواهد ماند.
اسماعیل کریمیان – مدیرمسئول پایگاه خبری/تحلیلی اقتصاد کشور
