در عصر انقلاب چهارم صنعتی، هوش مصنوعی (AI) به‌عنوان محرکی کلیدی برای پیشرفت‌های صنعتی، پزشکی و علمی در سراسر جهان عمل می‌کند. در حالی که کشورهای پیشرو با استراتژی‌های یکپارچه و منابع قابل توجه، ظرفیت‌های AI را بهینه می‌سازند، ایران همچنان در این عرصه عقب‌تر است. این مقاله با تحلیل وضعیت فعلی، چالش‌های ساختاری، و فرصت‌های پیش رو، مسیر تحول واقعی در حوزه هوش مصنوعی را ترسیم می‌کند.
جایگاه جهانی هوش مصنوعی در عصر نوین
دستاوردهای جهانی
هوش مصنوعی در کشورهایی مانند آمریکا، چین، هند و… به ابزاری برای تحول ساختاری تبدیل شده است:
- پزشکی: الگوریتم‌های تشخیص سرطان با دقت ۹۵٪، روند درمان را متحول کرده‌اند.
- صنعت: رباتیک‌های خودکار موجب افزایش ۳۰٪یی بهره‌وری شده‌اند.
- محیط زیست: مدل‌های پیش‌بینی تغییرات اقلیمی به تصمیم‌گیری‌های دقیق‌تر کمک می‌کنند.
وضعیت ایران
استفاده از هوش مصنوعی در ایران عمدتاً به تولید کلیپ‌های طنز و محتواهای سطحی محدود شده است. بر اساس گزارش مجمع جهانی اقتصاد (۲۰۲۳)، ایران در شاخص آمادگی هوش مصنوعی، رتبه ۱۲۰ از ۱۶۰ کشور را دارد. این جایگاه نه‌تنها از کشورهای پیشرو، بلکه از همسایگان منطقه‌ای مانند ترکیه (رتبه ۶۵) و امارات (رتبه ۴۰) نیز پایین‌تر است.
چالش‌های ساختاری در مسیر پیشرفت هوش مصنوعی
۱. تخصیص ناکافی منابع و نبود نظارت هدفمند
- بودجه: عدم اختصاص ردیف بودجه خاص به AI در برنامه‌های سالانه.
- پراکندگی هزینه‌ها: سرمایه‌گذاری‌های پراکنده بدون اولویت‌بندی راهبردی.
۲. زیرساخت‌های پژوهشی و صنعتی ضعیف
- کمبود ابررایانه‌ها: ایران تنها ۳ ابررایانهدر رده جهانی دارد، در حالی که چین بیش از ۲۰۰ دستگاه دارد.
- تحریم‌ها: محدودیت در دسترسی به سخت‌افزارهای پیشرفته (مانند پردازنده‌های GPU) و پلتفرم‌های ابری بین‌المللی (مانند AWS).
۳. فرار مغزها و کمبود انگیزه‌های پژوهشی
- مهاجرت سالانه: خروج ۱۸۰ هزار تحصیل‌کرده(برآورد مرکز آمار ایران، ۱۴۰۴)
- فقدان حمایت مالی: حقوق پایین پژوهشگران (میانگین ماهانه ۱۵ میلیون تومان) در مقایسه با درآمدهای بین‌المللی.
۴. چارچوب قانونی ناکارآمد
- اخلاق در AI: عدم وجود قوانین شفاف برای استفاده مسئولانه از هوش مصنوعی.
- حریم خصوصی داده‌ها: نبود قانونی مشابه GDPR اروپا برای حفاظت از اطلاعات شخصی.
۵. شورای ملی راهبری هوش مصنوعی: گامی ناتمام
با وجود تشکیل این شورا در تیر ۱۴۰۴، دو ضعف کلیدی وجود دارد:
- غیبت سازمان برنامه و بودجه: نهادی که مسئول تخصیص منابع و نظارت بر اجرای پروژه‌هاست.
- حضور کمرنگ بخش خصوصی: تنها ۱۰٪ اعضا از صنعت و استارتاپ‌ها هستند.
راهکارهای کلان برای تحول در حوزه هوش مصنوعی
۱. استراتژی بودجه‌ای و نظارت دقیق
- تخصیص ۲٪ از بودجه وزارتخانه‌ها:
- افزایش پلکانی تا ۳.۵٪ تا ۱۴۰۶ (الگوبرداری از چین).
- صندوق ملی هوش مصنوعی:
- تأمین مالی از طریق مشارکت بخش خصوصی (۴۰٪) و دولت (۶۰٪).
۲. اصلاح چارچوب قانونی
- تدوین سند راهبرد ملی هوش مصنوعی:
- با مشارکت دانشگاه‌ها، صنعت، و حقوقدانان.
- قانون حفاظت از داده‌ها:
- الگوبرداری از GDPR اروپا برای جلوگیری از سوءاستفاده از اطلاعات.
۳. توسعه اکوسیستم پژوهشی-صنعتی
- قطب‌های فناوری در دانشگاه‌ها:
- ایجاد ۲۰ آزمایشگاه ملی در دانشگاه‌های شریف، تهران، و امیرکبیر با تمرکز بر پزشکی و انرژی.
- حمایت از استارتاپ‌ها:
- معافیت مالیاتی ۵ ساله برای شرکت‌های فعال در حوزه
۴. مقابله با تحریم‌ها از طریق همکاری‌های جایگزین
- همکاری با کشورهای غیر غربی:
- امضای توافق‌نامه‌های فنی با روسیه وچین (دسترسی به ابر رایانه‌ها) و هند (استفاده از پلتفرم‌های متن‌باز).
- توسعه زیرساخت‌های داخلی:
- ساخت ابر رایانه‌های بومی با تامین بودجه اختصاصی.
۵. بازتعریف شورای ملی هوش مصنوعی
- الحاق سازمان برنامه و بودجه: برای تضمین تخصیص منابع.
- افزایش سهم بخش خصوصی: حداقل ۳۰٪ اعضا از صنعت و استارتاپ‌ها.
نقش گفتمان‌سازی ملی
- شورای عالی هوش مصنوعی زیر نظر رئیس‌جمهور:
- نظارت بر اجرای پروژه‌ها و ارزیابی وزارتخانه‌ها بر اساس KPIها.
- جشنواره نوآوری هوش مصنوعی:
- برگزاری سالانه با حضور شرکت‌های داخلی و بین‌المللی (مانند هوآوی و علی‌بابا).
نتیجه‌گیری
هوش مصنوعی بیش از یک فناوری است؛ این فناوری به عنوان محرکی کلیدی در تحول اقتصادی و علمی قلمداد می‌شود. دستیابی به پتانسیل‌های واقعی آن مستلزم برنامه‌ریزی جامع، تخصیص منابع مالی هدفمند (بر اساس ارقام رسمی بودجه کشور) و اصلاحات ساختاری عمیق است. با تصویب متمم‌های قانونی لازم و ایجاد سیستم‌های نظارتی کارآمد، می‌توان انتظارات بلندمدت از این فناوری نوین را به واقعیت تبدیل کرد. اکنون زمان آن فرا رسیده است که با اقدام جسورانه مسیر به سوی توسعه و تحول واقعی هموار شود.همان‌گونه که رهبری تاکید کرده‌اند: «در عصر هوش مصنوعی، تعلل برابر با عقب‌ماندگی است».
اسماعیل کریمیان، مدیر مسئول رسانه “روابط عمومی هوش مصنوعی ایران”
