با فرارسیدن شب‌های خرداد و آغاز گرم‌ترین فصل سال، خیابان‌های شهرهای بزرگ تا نیمه‌های شب مملو از جمعیت است. از پیاده‌راه‌های پرنور تهران گرفته تا میدان‌های اصلی اهواز، تبریز، شیراز و مشهد، فعالیت اقتصادی شبانه از چرخ‌دستی‌های سیار تا کافه‌های شهری، چشمگیرتر از همیشه شده است. اما پشت این رفت‌وآمد پررنگ، یک ظرفیت مغفول مانده برای توسعه رسمی اقتصاد شهری نهفته است: اقتصاد شبانه.
اقتصاد شبانه مفهومی است که در بسیاری از کشورهای جهان با عنوان «Night-time Economy» شناخته می‌شود؛ اقتصادی که نه فقط در قالب تفریح و سرگرمی، بلکه با هدف خلق اشتغال، به‌کارگیری ظرفیت‌های غیرفعال، و کاهش شکاف درآمدی اقشار ضعیف‌تر در شب‌ها توسعه یافته است. اما در ایران، این حوزه عمدتاً در سایه نگاه‌های انتظامی، محدودیت‌های قانونی و فقدان برنامه‌ریزی ساختاری، رها شده است.
بر اساس پژوهشی که اخیراً توسط یکی از مراکز مطالعات شهری در دانشگاه علم و صنعت انجام شده، تنها ۱۴ درصد از فعالیت‌های اقتصادی شهری ایران پس از ساعت ۱۰ شب رسمیت دارند، در حالی که در شهرهای مدرن دنیا، این عدد به ۳۰ تا ۴۵ درصد می‌رسد. این بدان معناست که یک فرصت بی‌نظیر برای رونق مشاغل خرد، افزایش گردش مالی، کاهش بار ترافیکی روز و حتی جذب گردشگر، عملاً از چرخه برنامه‌ریزی خارج مانده است.
در شهرهایی مانند بندرعباس و بوشهر، برخی تلاش‌ها برای شکل‌دادن به بازارچه‌های شبانه و جشنواره‌های فصلی شبانه انجام شده و بازخورد عمومی نیز مثبت بوده است. «علی نادری»، یک فروشنده مواد غذایی در بازار شبانه بندرعباس می‌گوید:
«در طول روز به‌دلیل گرما کسی خرید نمی‌کند. ما عملاً از ۸ شب تا ۱ نیمه‌شب کار می‌کنیم و فروش شبانه‌مان سه برابر روز است. اگر شهرداری برق و امنیت و نظم را بهتر تأمین کند، مردم بیشتری هم به میدان می‌آیند.»
اما موانع جدی نیز بر سر راه توسعه اقتصاد شبانه وجود دارد. از یک‌سو، عدم تصویب آیین‌نامه‌های رسمی برای فعالیت شبانه فروشگاه‌ها، غذاخوری‌ها و مشاغل سیار، بسیاری را در حالت نیمه‌قانونی نگه داشته است. از سوی دیگر، نبود خدمات پشتیبان شهری مانند حمل‌ونقل عمومی شبانه، امنیت اجتماعی و خدمات شهری نظیر نظافت و نظارت بر بهداشت، مانع توسعه این حوزه شده است.
با این‌حال، کارشناسان شهری پیشنهاد می‌کنند اقتصاد شبانه به‌عنوان بخشی از برنامه‌های توسعه محلی و معیشت پایدار در دستور کار شوراهای اسلامی شهر و شهرداری‌ها قرار گیرد. ایجاد «زون‌های شبانه»، مجوزهای ساعت‌دار، ساماندهی دست‌فروش‌ها با کارت‌های شناسایی دیجیتال و نیز توسعه کسب‌وکارهای گردشگری شب‌محور، از جمله راهکارهایی است که می‌تواند این اقتصاد را رسمی و امن کند.
نکته مهم‌تر آنکه اقتصاد شبانه می‌تواند برای اقشار آسیب‌پذیر، از زنان سرپرست خانوار گرفته تا مهاجران و دانشجویان، فرصتی برای اشتغال نیمه‌وقت و درآمد مکمل فراهم آورد. در شرایطی که بازار کار رسمی با محدودیت‌های فراوان مواجه است، فعال‌سازی این بخش نه‌تنها باری از دوش اقتصاد کلان برمی‌دارد، بلکه حس زندگی و امنیت اجتماعی را نیز در شهرها افزایش می‌دهد.
اکنون، در سومین ماه سال و در اوج حضور مردم در شب‌های گرم خرداد، شاید زمان آن فرارسیده باشد که اقتصاد شبانه نه به‌عنوان یک تهدید یا دردسر، بلکه به عنوان یک فرصت پویا و انسان‌محور در طراحی آینده شهری ایران دیده شود.
اسماعیل کریمیان – مدیرمسئول پایگاه خبری/تحلیلی “اقتصاد کشور”
